μερικές παρατηρήσεις για τη λειτουργία του καρτέλ στη Σχολή
Δέσποινα Καραγιάννη
Απουσία διάφυλης σχέσης, τα ανθρώπινα όντα συγκροτούν ομάδες. Εκεί, σε αυτήν την τρύπα της μη ύπαρξης σχέσης, έρχεται να τοποθετηθεί κάθε κοινωνικός κόμβος . Ο Φρόιντ δεν αρκέστηκε στο να βλέπει μόνο τους ασθενείς του, αλλά συγκέντρωνε από πολύ νωρίς και τους μαθητές του, στην αίθουσα αναμονής, τις Τετάρτες. Ήδη από το 1902 διασώζεται αλληλογραφία, με την οποία ο Φρόιντ προσκαλεί τον Άντλερ να συμμετάσχει στη συνάντηση της Τετάρτης, στις 8:30 το βράδυ, στο σπίτι του Φρόιντ, όπου διάφοροι συνάδελφοι και υποστηρικτές συγκεντρώνονται για να συζητήσουν θέματα που αφορούν την ψυχολογία και τη νευροπαθολογία. Αυτές ήταν οι πρώτες ομάδες που συγκροτήθηκαν στην ιστορία της Ψυχανάλυσης.
Τα καρτέλ αποτελούν επινόηση του Λακάν, σύγχρονη της Σχολής. Ήταν το 1964, όταν ίδρυσε τη Σχολή, σε μια περίοδο που υπήρχαν μόνο ψυχαναλυτικές εταιρείες. Ουσιαστικά, όμως, μια ψυχαναλυτική εταιρεία περιλαμβάνει μέλη που αναγνωρίζονται ως ψυχαναλυτές. Ο Λακάν, δημιουργώντας τη Σχολή, έφτασε σαν τον Διογένη, μας λέει ο Μιλέρ, μη θεωρώντας το κεκτημένο, αλλά «ψάχνοντας τι είναι ένας ψυχαναλυτής» . Με ποια έννοια; Με την έννοια που αφορά την επιθυμία του αναλυτή, η οποία περιστρέφεται γύρω από ερωτήματα όπως, τι είναι το τέλος μιας ανάλυσης και τι μπορεί να μεταδοθεί με όρους διδασκαλίας; Το ερώτημα «τι είναι ένας ψυχαναλυτής», βρίσκεται στην καρδιά της Σχολής, αντιτιθέμενο στην όποια βεβαιότητα μιας γνώσης, θεμελιωμένης πάνω στον φαντασιακό άξονα, υπό τον Λόγου του Κυρίου.
Για να διερευνήσει την επιθυμία του αναλυτή και το τέλος της ανάλυσης, μη θεωρώντας τα μια παγιωμένη γνώση, ο Λακάν εισήγαγε ως όργανα της Σχολής του το καρτέλ και μερικά χρόνια μετά, το πέρασμα. Το καρτέλ θεμελιώνεται πάνω σε μια επιθυμία διάσπασης μιας ψυχαναλυτικής κλίκας που περιστρέφεται γύρω από έναν Κύριο και την υποκίνηση της επιθυμίας του κάθε ενός ξεχωριστά . Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις καταγεγραμμένες πηγές έμπνευσης του καρτέλ: η ομάδα μαθηματικών με το ψευδώνυμο Μπουρμπακί αλλά και τα μικρά θεατρικά καρτέλ, που λειτουργούσαν στην αρχή του 20ου αιώνα, ομάδες που συστήνονταν για να εργαστούν μακριά από τη δυσφορία που προκαλούσε η όποια αυταρχική και ξεπερασμένη ακαδημαϊκή ή άλλη αυθεντία.
Μια άλλη ουσιαστική πηγή έμπνευσης των καρτέλ ήταν η εξής: Το 1943, οι Bion και Rickman που ήταν ψυχίατροι και ψυχαναλυτές, δημοσίευσαν στη Lancet το άρθρο INTRA-GROUP TENSIONS IN THERAPY - THEIR STUDY AS THE TASK OF THE GROUP. Ο Λακάν διάβασε το άρθρο και μάλιστα, μετά τον πόλεμο επισκέφτηκε τους συγγραφείς στην Αγγλία. Το πείραμα των Bion και Rickman στηριζόταν σε μια μεθοδολογική καινοτομία, θα γράψει ο Λακάν . Οι ολιγάριθμες ομάδες που συγκροτούνταν από νοσηλευόμενους στρατιώτες, που βρίσκονταν σε διαδικασία αποκατάστασης, είχαν σαν στόχο να ξυπνήσουν την επιθυμία των στρατιωτών, δρώντας ενάντια στην περιθωριοποίηση και τις διακρίσεις που δημιουργούσε η κάθετη ιεραρχία που ως γνωστόν επικρατεί στον στρατό. Αντίθετα, στις ομάδες αυτές όλοι μπορούσαν να έχουν λόγο. Μάλιστα, ο συντονιστής προσκαλούσε τον κάθε στρατιώτη να επιλέξει και να προτείνει τη δραστηριότητα με την οποία επιθυμούσε να καταπιαστεί. Οι δραστηριότητες αυτές ήταν από ξυλουργική, εξοικείωση με την ανάγνωση χαρτών, μέχρι και μαθήματα χορού ! Οι ομάδες συγκροτούνταν γύρω από τα σημαίνοντα του σεβασμού των άλλων, της ανάληψης ευθύνης καθενός για την προσωπική του δουλειά, της αυτοκριτικής, του εντοπισμού των συμπτωμάτων και της προσπάθεια του κάθε στρατιώτη να εισάγει φρέσκες ιδέες, προκειμένου να τα αντιμετωπίσει.
Μπορούμε να συνοψίσουμε τα παραπάνω στους εξής άξονες, προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα ποια είναι η λειτουργία των καρτέλ: κινητοποίηση της επιθυμίας του κάθε υποκειμένου, για την ενεργοποίηση μιας μικρής ομάδας, που εργάζεται με σεβασμό και ευθύνη, ενάντια στην αυταπάτη μιας απολιθωμένης γνώσης, για την παραγωγή μιας υποκειμενικοποιημένης γνώσης.
Το καρτέλ μπορεί να περιγραφεί σαν μια μικρή ομάδα 3-5 ατόμων, μια ομάδα αυτό-διδασκαλίας, που δρα υπό το κάλεσμα, όχι του λόγου του κυρίου, αλλά του συν-ενός, που ενσαρκώνει το αίτιο της επιθυμίας, το οποίο είναι σημαντικό να διέπει κάθε πτυχή του ψυχαναλυτικού γίγνεσθαι. Τι σημαίνει αυτό με πιο απλά λόγια: σε αντίθεση με τον ακαδημαϊκό λόγο, όπου υπάρχει ένας καθηγητής τοποθετημένος σε θέση του υποκειμένου που γνωρίζει, στο καρτέλ επιχειρείται η προσέγγιση της γνώσης μέσω της μεταβίβασης εργασίας, στην οποία εμπλέκονται όλοι, συμπεριλαμβανόμενου του συν-ενός.
Τα 4 μέλη του καρτέλ και ο συν-ένας διαλέγουν έναν τίτλο, την κεντρική θεματική που θα τους απασχολήσει και, στη συνέχεια το κάθε μέλος εισάγεται στο καρτέλ με το προσωπικό του ερώτημα. Υπάρχουν καρτέλ ανάγνωσης κειμένων, μεταφραστικά, κλινικά, καρτέλ που καταπιάνονται με ψυχαναλυτικές αναγνώσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, καρτέλ προετοιμασίας για τα συνέδρια ή για φλέγοντα κοινωνικά θέματα που μπορεί να προκύψουν, κλπ. Κάθε μέλος του καρτέλ, θα προσθέσει το δικό του κομμάτι. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι, οι μικρές αυτές ομάδες θεμελιώνονται πάνω στη διάσταση του μη-όλου, του αδύνατου . Τα περισσότερα καρτέλ αποτυγχάνουν να εξαντλήσουν το θέμα της εργασίας τους. Δεν είναι τα πάντα δυνατά. Θα πρέπει να υπάρξει μια εμβάθυνση στη γνώση, αλλά αυτό που ο καθένας παράγει εν τέλει, δεν είναι παρά ένα μπάλωμα, αν παραλληλίσουμε την εργασία του καρτέλ με ένα patchwork . Ο συν-ένας θα πρέπει να ενσαρκώνει τη θέση της μη-γνώσης. Για τον Μιλέρ, η δομή που ανταποκρίνεται καλύτερα στα καρτέλ είναι η δομή του υστερικού λόγου. Ο συν-ένας δεν έρχεται με μια συσσωρευμένη γνώση όπως ο διδάσκων, αλλά ως προκαλών υποκινητής . Οφείλει να έρθει με τα ερωτηματικά του και, όπως έλεγε μια ασθενής του Μιλέρ, να κάνει τρύπες στα μυαλά, με άλλα λόγια να ανοίξει μια τρύπα στην όποια αυταπάτη γνώσης.
Ο Λακάν στην ιδρυτική πράξη λέει: «Όσοι έρθουν στη Σχολή αυτή θα δεσμεύονται να εκπληρώσουν ένα έργο υποβαλλόμενο σε εσωτερικό και εξωτερικό έλεγχο» . Με τη συγκρότηση ενός καρτέλ εισάγεται ένα επιτέλεσμα γραφής που συνιστά παράλληλα μια πράξη έκθεσης για το κάθε μετέχον υποκείμενο. Η γραφή αφορά πρώτον, τη δήλωση του καρτέλ στη Σχολή. Στην αρχή της δημιουργίας του καρτέλ, ο συν-ένας δηλώνει στην επίσημη ιστοσελίδα της Σχολής τον τίτλο του καρτέλ, τους μετέχοντες σε αυτό και το θέμα εργασίας που έχει ο καθένας επιλέξει, δηλαδή το προσωπικό ερώτημά του. Αυτή η εγγραφή συνιστά έναν σύνδεσμο ανάμεσα στο κάθε υποκείμενο και στη Σχολή. Δεύτερον, το κάθε μέλος του καρτέλ εκθέτει τη δουλειά του και την επεξεργασία του στα υπόλοιπα μέλη, τα οποία με τη συζήτηση, τις επισημάνσεις, τις ερωτήσεις και τα σχόλιά τους, κινητοποιούν για περεταίρω εμβάθυνση. Παράλληλα, όμως ο συν-ένας ενθαρρύνει και κινητοποιεί τα μέλη του καρτέλ να εκθέσουν το προϊόν της εργασίας τους σε μεγαλύτερο κοινό, μέσω παρουσιάσεων, όπως οι διακαρτελικές ημερίδες, τα συνέδρια της Σχολής ή τα περιοδικά και οι ιστοσελίδες της. Σας θυμίζω, ότι υπάρχει ένα ηλεκτρονικό περιοδικό για τις εργασίες των καρτέλ, υπό τον συντονισμό του Φράνκ Ρολιέ που είναι ο υπεύθυνος για τα καρτέλ στη Σχολή, και στον οποίο μπορεί κανείς να στέλνει τις εργασίες του σε αγγλική ή γαλλική γλώσσα.
Είναι ο ίδιος ο συν-ένας που διαλύει τον κόμβο του καρτέλ, σε ένα ή δύο το πολύ χρόνια μετά την έναρξη των εργασιών. Αυτός είναι ο τρόπος για να αποφευχθεί η αδράνεια των μελών και να υπάρξει ταυτόχρονα η εμπειρία της μη-όλης γνώσης. Τα μέλη ενθαρρύνονται να συμμετέχουν στη συνέχεια σε άλλα καρτέλ, συμπεριλαμβάνοντας άτομα που δεν γνωρίζουν, ώστε να σπάνε οι καθιερωμένες οικειότητες και να επιτρέπονται συνεργασίες με νέους συναδέλφους .
Ο Λακάν θεωρούσε το καρτέλ πνεύμονα της Σχολής, αναπόσπαστο βασικό όργανο, μαζί με την ανάλυση και την κλινική πράξη. Ουσιαστικά, ένα καρτέλ έχει επιτελέσει το έργο του, όταν κάθε μέλος έχει έρθει αντιμέτωπο με την τρύπα στη γνώση. Μόνο γύρω από μια τρύπα, μπορεί να δημιουργηθεί ένας ανεμοστρόβιλος, με τον οποίο ο Λακάν παρομοίασε το καρτέλ το 1975˙ και μόνο μέσα από αυτήν την τρύπα μπορεί να αναδυθεί κάτι της τάξης της επιθυμίας. Θα κλείσω την εισαγωγή μου, με μια φράση του Φρανκ Ρολιέ, που μου άρεσε ιδιαιτέρως: το καρτέλ αποτελεί για το κάθε υποκείμενο μια απόπειρα άρθρωσης, ανάμεσα στο «διαβάζοντας τον Φρόιντ και τον Λακάν» και στο «διαβάζοντας το σύμπτωμα».
Εύχομαι η παρακολούθηση των εργασιών των καρτέλ να αποτελέσει έναν κινητοποιητικό στρόβιλο για όλους μας.
